24 trapuṣabhallikaparivartaścaturviṃśaḥ
Technical Details
24 trapuṣabhallikaparivartaścaturviṃśaḥ|
iti hi bhikṣavo'bhisaṃbuddhastathāgato devairabhiṣṭūyamānaḥ paryaṅkamabhindannanimiṣanayano drumarājaṃ prekṣate sma| dhyānaprītyāhāraḥ sukhapratisaṃvedī saptarātraṃ bodhivṛkṣamūle'bhināmayati sma||
atha saptāhe'tikrānte kāmāvacarā devaputrā daśagandhodakakumbhasahasrāṇi parigṛhya yena tathāgatastenopasaṃkrāmanti sma| rūpāvacarā api devaputrā daśagandhodakakumbhasahasrāṇi parigṛhya yena tathāgastenopasaṃkrāmanti sma| upasaṃkramya bodhivṛkṣaṃ tathāgataṃ ca gandhodakena snāpayanti sma| gaṇanāsamatikrāntāśca devanāgayakṣagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragāstena tathāgatakāyapatitena gandhodakena svakasvakān kāyānupalimpanti sma| anuttarāyāṃ ca samyaksaṃbodhau cittānyutpādayāmāsuḥ| svabhavane praviṣṭā api ca te devaputrādayo'virahitā abhūvaṃstena gandhodakagandhena, na cāsmai gandhāya spṛhāmutpādayāmāsuḥ| tenaiva ca prītiprāmodyena tathāgatagauravamanasikāranirjātenāvaivartikā abhūvannanuttarāyāḥ samyaksaṃbodheḥ||
atha khalu bhikṣavaḥ samantakusumo nāma devaputrastasyāmeva parṣadi saṃnipatito'bhūt| sa tathāgatasya caraṇayornipatya prāñjalistathāgatametadavocat-ko nāmāyaṃ bhagavan samādhiryena samādhinā samanvāgatastathāgataḥ saptarātraṃ viharatyabhinnaparyaṅkaḥ? evamukto bhikṣavastathāgatastaṃ devaputrametadavocat-prītyāhāravyūho nāma devaputra ayaṃ samādhiryena samādhinā samanvāgatastathāgataḥ saptarātraṃ vyāhārṣīdabhinnaparyaṅkaḥ||
atha khalu bhikṣavaḥ samantakusumo devaputrastathāgataṃ gāthābhirabhyastāvīt—
rathacaraṇanicitacaraṇā daśaśataarajalajakamaladalatejā|
suramukuṭaghṛṣṭacaraṇā vande caraṇau śirighanasya||1||
abhivandya sugatacaraṇau pramuditacittastadā sa suraputraḥ|
idamavaci vimatiharaṇaṃ praśāntakaraṇaṃ naramarūṇām||2||
śākyakulanandijananā antakarā rāgadoṣamohānām|
pramlānaantakaraṇā vinehi kāṅkṣāṃ naramarūṇām||3||
kiṃ kāraṇaṃ daśabalā buddhvā sarvajñatāmaparimāṇām|
saptāhaṃ mahimaṇḍe jinā na bhindanti paryaṅkam||4||
kiṃ tu khalu paśyamānaḥ saptāhaṃ animeṣeṇa narasiṃhā|
prekṣasi viśuddhacakṣo vikasitaśatapatratulyākṣaḥ||5||
kiṃ tu bhavateṣa praṇidhī utāhu sarveṣa vādisiṃhānām|
yena drumarājamūle paryaṅka na bhindi saptāham||6||
sādhu samaśuddhadantā sugandhagandhāmukhaṃ daśabalasya|
pravada vacanaṃ avitathaṃ kuruṣva prītiṃ naramarūṇām||7||
tamuvāca candravacanaḥ śṛṇuṣva me bhāṣato amaraputra|
asya praśnasyāhaṃ kiṃcinmātraṃ pravakṣyāmi||8||
rājā yadvadyasminnabhiṣikto bhavati jñātisaṃghena|
saptāhu taṃ pradeśaṃ na jahāti hi dharmatā rājñām||9||
evameva daśabalā api abhiṣiktā bhonti yada praṇidhipūrṇāḥ|
saptāhu dharaṇimaṇḍe jinā na bhindanti paryaṅkam||10||
śūro yathārisaṃghāṃ nirīkṣate nirjitāṃ niravaśeṣāṃ|
buddhā pi bodhimaṇḍe kleśāṃ nihatāṃ nirīkṣante||11||
iha te kāmakrodhā mohaprabhāvā jagatparinikāśāḥ|
sāhoḍhā iva caurā vināśitā ye niravaśeṣāḥ||12||
iha me hatāna vividhā mānavidhāmanyunā puraniketāḥ|
sarvāśravā prahīnā jñānaṃ cāgraṃ samotpannam||13||
iha sā akāryakartrī bhavatṛṣṇā cāriṇī tathāvidyā|
sānuśayamūlajātā paṭunā jñānāgninā dagdhā||14||
iha sā ahaṃ mameti ca kalipāśu durānugāḍhalitamūlā|
nīvaraṇakaṭhinagranthi chinnā me jñānaśastreṇa||15||
iha te ciraṃ samāyata ullāpanakā vināśaparyantāḥ|
skandhāḥ sopādānā jñānena mayā parijñātāḥ||16||
iha te dvayasaṃmohā mithyāgrāhā mahānarakaniṣṭhāḥ|
maya uddhṛtā aśeṣā bhūyaśca na jātu jñāsyante||17||
iha nīvaraṇavanārī dagdhā me kuśalamūlatejena|
caturaśca viparyāsā nirdagdha mayā niravaśeṣāḥ||18||
iha sā vitarkamālā saṃjñāsūtreṣu granthitā nipathī||
vinivartitā aśeṣā bodhyaṅgavicitramālābhiḥ||19||
durgāni pañcaṣaṣṭi mohānī triṃśatiṃ ca malināni|
catvāriṃśadaghāni chinnā me'smiṃ dharaṇimaṇḍe||20||
ṣoḍaśa asaṃvṛtāni aṣṭādaśa dhātavaśca mahimaṇḍe|
kṛcchrāṇi pañcaviṃśati chinnāni mayehasaṃsthena||21||
viṃśati rajastarāṇi aṣṭāviṃśati jagasya vitrāsāḥ|
iha me samatikrāntā vīryabalaparākramaṃ karitvā||22||
tatha buddhanarditānī pañcaśatāsmiṃ mayā samanubuddhā|
paripurṇaśatasahasraṃ dharmāna mayā samanubuddham||23||
iha me'nuśaya aśeṣā aṣṭānavatiḥ samūlaparyantāḥ|
paryutthānakisalayā nirdagdhā jñānatejena||24||
kāṅkṣā vimatisamudayā dṛṣṭījaḍajantitā aśubhamūlā|
tṛṣṇānadī trivegā praśoṣitā jñānasūryeṇa||25||
kuhanalapanaprahāṇaṃ māyāmātsaryadoṣaīrṣyādyam|
iha te kleśāraṇyaṃ chinnaṃ vinayāgninā dagdham||26||
iha te vivādamūlā ākarṣaṇadurgatīṣu viṣamāsu|
āryāpavādavacanā jñānavaravirecanairvāntā||27||
iha ruditakranditānāṃ śocitaparidevitāna paryantam|
prāptaṃ mayā hyaśeṣaṃ jñānaguṇasamādhimāgamya||28||
oghā ayogagranthāḥ śokāḥ śalyā madapramādāśca|
vijitā mayeha sarve satyanayasamādhimāgamya||29||
iha maya kileśagahanā saṃkalpavirūḍhamūla bhavavṛkṣāḥ|
smṛtiparaśunā aśeṣā chinnā jñānāgninā dagdhā||30||
iha so mayā hyatibalo asmiṃ mārastrilokavaśavartī|
jñānāsinā śaṭhātmā hato yathendreṇa daityendraḥ||31||
iha jālinī aśeṣā ṣaḍviṃśaticāriṇī dharaṇimaṇḍe|
prajñāsinā balavatā chittvā jñānāgninā dagdhā||32||
iha te mūlakleśāḥ sānuśayā duḥkhaśokasaṃbhūtāḥ|
maya udghṛtā aśeṣā prajñābalalāṅgalamukhena||33||
iha me prajñācakṣurviśodhitaṃ prakṛtiśuddhasattvānām|
jñānāñjanena mahatā mohapaṭalavistaraṃ bhinnam||34||
iha dhātubhūta caturo madamakaraviloḍitā vipulatṛṣṇāḥ|
smṛtiśamathabhāskarāṃśau viśoṣitā me bhavasamudrāḥ||35||
iha viṣayakāṣṭhanicayo vitarkasāmo mahāmadanavahniḥ|
nirvāpito'tidīpto vimokṣarasaśītatoyena||36||
iha me anuśayapaṭalā āsvādataḍidvitarkanirghoṣāḥ|
vīryabalapavanavegairvidhūya vilayaṃ samupanītā||37||
iha me hato hyaśeṣaścittacariripurbhavānugatavairī|
prajñāsinā balavatā smṛtivimalasamādhimāgamya||38||
iha sā dhvajāgradhārī hastyaśvarathocchritā vikṛtarūpā|
namucibalavīryasenā maitrīmāgamya vidhvastā||39||
iha pañcaguṇasamṛddhāḥ ṣaḍindriyahayā sadā madonmattāḥ|
baddhā mayā hyaśeṣāḥ samādhisaśubhaṃ samāgamya||40||
iha anunayapratighānāṃ kalahavivādaprahāṇaparyantaḥ|
prāpto mayā hyaśeṣo apratihatasamādhimāgamya||41||
iha mamiyitā ca sarve ādhyātmikabāhirā parikṣīṇā|
kalpitavikalpitāni ca śūnyamiti samādhimāgamya||42||
iha lālayitā sarve martyā divyā bhavāgraparyantāḥ|
tyaktā mayā hyaśeṣā āgamya samādhimanivartam||43||
sarvabhavabandhanāni ca muktāni mayeha tāni sarvāṇi|
prajñābalena nikhilā trividhamiha vimokṣamāgamya||44||
iha hetudarśanādvai jitā mayā hetukāstrayaḥ|
saṃjñā nityānitye saṃjñā sukhaduḥkha cātmani ca||45||
iha me karmavidhānā samudayamuditā ṣaḍāyatanamūlā|
chinnā drumendramūle sarvānityaprahāreṇa||46||
iha mohatamaḥ kaluṣaṃ duṣṭīkṛta darparoṣasaṃkīrṇam|
bhittvā kṣatre sucirāndhakāraṃ prabhāsitaṃ jñānasūryeṇa||47||
iha rāgamadanamakaraṃ tṛṣṇormijalaṃ kudṛṣṭisaṃgrāham|
saṃsārasāgaramahaṃ saṃtīrṇo vīryabalanāvā||48||
iha tanmayānubuddhaṃ yadbuddho rāgadveṣamohāṃśca|
pradahati cittavitarkāṃ davāgnipatitāniva pataṅgāṃ||49||
iha ahu ciraprayāto hyaparimita kalpakoṭinayutāni|
saṃsārapathā kliṣṭo viśrāṃto naṣṭasaṃtāpaḥ||50||
iha tanmayānubuddhaṃ sarvaparapravādibhiryadaprāptam|
amṛtaṃ lokahitārthaṃ jarāmaraṇaśokaduḥkhāntam||51||
yatra skandhairduḥkhaṃ āyatanaiḥ tṛṣṇasaṃbhavaṃ duḥkham|
bhūyo na codbhaviṣyati abhayapuramihābhyupagato'smi||52||
iha te mayānubuddhā ripavo adhyātmikā mahākṛtsnāḥ|
baddhā ca saṃpradagdhāḥ kṛtāśca me puna bhavaniketāḥ||53||
iha tanmayānubuddhaṃ yasyārthe kalpakoṭinayutāni|
tyaktā samāṃsanayanā ratnāni bahūnyamṛtahetoḥ||54||
iha tanmayānubuddhaṃ yadbuddhaṃ prāktanairjinairaparimāṇaiḥ|
yasya madhurābhiramyaḥ śabdo lokeṣu vikhyātaḥ||55||
iha tanmayānubuddhaṃ pratītyasamudāgataṃ jagacchūnyam|
cittekṣaṇe'nuyātaṃ marīcigandharvapuratulyam||56||
iha me tatkhalu śuddhaṃ varanayanaṃ yena (loka) dhātavaḥ sarvāṃ|
paśyāmi pāṇimadhye nyastāni yathā drumaphalāni||57||
pūrvenivāsasmaraṇaṃ tisro vidyā mayeha saṃprāptāḥ|
aparimitakalpanayutā smarāmi svapnādiva vibuddhaḥ||58||
yairādīpta suranarā viparītavisaṃjñino viparyastāḥ|
so'pi ca tathā avitathā iha maya pīto hyamṛtamaṇḍaḥ||59||
yasyārthāya daśabalā maitrī bhāventi sarvasattveṣu|
maitrībalena jitvā pīto me'sminnamṛtamaṇḍaḥ||60||
yasyārthāya daśabalāḥ karuṇā bhāventi sarvasattveṣu|
karuṇābalena jitvā pīto me'sminnamṛtamaṇḍaḥ||61||
yasyārthāya daśabalā muditā bhāventi sarvasattveṣu|
muditābalena jitvā pīto me'sminnamṛtamaṇḍaḥ||62||
yasyārthāya daśabalā upekṣa bhāventi kalpanayutāni|
tamupekṣabalairjitvā pīto me'sminnamṛtamaṇḍaḥ||63||
yatpītaṃ ca daśabalairgaṅgānadīvālikābahutarebhiḥ|
prāgjinasiṃhaiḥ pūrve iha me pīto hyamṛtamaṇḍaḥ||64||
yā bhāṣitā ca vāgme mārasyehāgatasya sasainyasya|
bhetsyāmi na paryaṅkaṃ aprāpya jarāmaraṇapāram||65||
bhinnā mayā hyavidyā dīptena jñānakaṭhinavajreṇa|
prāptaṃ ca daśabalatvaṃ tasmātprabhinadmi paryaṅkam||66||
prāptaṃ mayārahatvaṃ kṣīṇā me āśravā niravaśeṣāḥ|
bhagnā ca namucisenā bhinadmi tasmāddhi paryaṅkam||67||
nīvaraṇakapāṭāni ca pañca mayeha pradāritā sarvā|
tṛṣṇālatā vichinnā hanteha bhinadmi paryaṅkam||68||
atha so manuṣyacandraḥ savilambitamāsanātsamutthāya|
bhadrāsane niṣīdanmahābhīṣekaṃ pratīcchaṃśca||69||
ratnaghaṭasahasrairapi nānāgandhodakaiśca surasaṃghā|
snapayanti lokabandhuṃ daśabalaguṇapāramiprāptam||70||
vāditrasahasrairapi samantato devakoṭinayutāni|
atulāṃ karonti pūjāṃ apsaranayutaiḥ saha samagrāḥ||71||
evaṃ khalu devasutāḥ sahetu sapratyayaṃ ca sanidānam|
saptāhu dharaṇimaṇḍe jinā na bhindanti paryaṅkam||72||
iti hi bhikṣavo'bhisaṃbuddhabodhistathāgataḥ prathame saptāhe tatraivāsane'sthāt-iha mayānuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddhā, iha mayānavarāgrasya jātijarāmaraṇaduḥkhasyāntaḥ kṛta iti| dvitīye saptāhe tathāgato dīrghacaṃkramaṃ caṃkramyate sma trisāhasramahāsāhasralokadhātumupagṛhya| tṛtīye saptāhe tathāgato'nimiṣaṃ bodhimaṇḍamīkṣate sma-iha mayānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyānavarāgrasya jātijarāmaraṇaduḥkhasyāntaḥ kṛta iti| caturthe saptāhe tathāgato daharacaṃkramaṃ caṃkramyate sma pūrvasamudrātpaścimasamudramupagṛhya||
atha khalu māraḥ pāpīyān yena tathāgatastenopasaṃkrāmat| upasaṃkramya tathāgatametadavocat-parinirvātu bhagavan, parinirvātu sugata| samaya idānīṃ bhagavataḥ parinirvāṇāya| evamukte bhikṣavastathāgato māraṃ pāpīyāṃsametadavocat-na tāvadahaṃ pāpīyan parinirvāsyāmi yāvanme na sthavirā bhikṣavo bhaviṣyanti dāntā vyaktā vinītā viśāradā bahuśrutā dharmānudharmapratipannāḥ pratibalāḥ svayamācāryakaṃ jñānaṃ paridīpayitumutpannotpannānāṃ ca parapravādināṃ saha dharmeṇa nigṛhyābhiprāyaṃ prasādya saprātihāryaṃ dharmaṃ deśayitum| na tāvadahaṃ pāpīyan parinirvāsyāmi yāvanmayā buddhadharmasaṃghavaṃśo lokena pratiṣṭhāpito bhaviṣyati| aparimitā bodhisattvā na vyākṛtā bhaviṣyanti anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau| na tāvadahaṃ pāpīyān parinirvāsyāmi yāvanme na catasraḥ parṣado dāntā vinītā vyaktā viśāradā bhaviṣyanti yāvatsaprātihāya dharmaṃ deśayitumiti||
atha khalu māraḥ pāpīyānidaṃ vacanaṃ śrutvā ekānte prakrāmya sthito'bhūt duḥkhī durmanā vipratisārī adhomukhaḥ kāṣṭhena mahīṃ vilikhan viṣayaṃ me'tikrānta iti||
atha khalu tāstisro māraduhitaro ratiścāratiśca tṛṣṇā ca māraṃ pāpīyāṃsaṃ gāthayādhyabhāṣanta—
durmanāsi kathaṃ tāta procyatāṃ yadyasau naraḥ|
rāgapāśena taṃ buddhvā kuñjaraṃ vā nayāmahe||73||
ānayitvā ca taṃ śīghraṃ kariṣyāma vaśe tava|
* * * * *||74||
māra āha—
arahan sugato loke na rāgasya vaśaṃ vrajet|
viṣayaṃ me hyatikrāntastasmācchocāmyahaṃ bhṛśam||75||
tatastāḥ strīcāpalyādaviditaprabhāvā api bodhisattvabhūtasyaiva tathāgatasya piturvacanamaśrutvaiva prabhūtayauvanamadhyayauvanadhāriṇyo bhūtvā vicakṣuḥkarmaṇe tathāgatasyāntikamupasaṃkrāntāḥ strīmāyā ati tatsarvamakārṣuḥ| tāśca tathāgato na manasi karoti sma| bhūyaśca tā jarājarjarā adhyatiṣṭhan| tatastāḥ piturantike gatvaivamāhuḥ—
satyaṃ vadasi nastāta na rāgeṇa sa nīyate|
viṣayaṃ me hyatikrāntastasmācchocāmyahaṃ bhṛśam||76||
vīkṣeta yadyasau rūpaṃ yadasmābhirvinirmitam|
gautamasya vināśārthaṃ tato'sya hṛdayaṃ sphuṭet||77||
tatsādhu nastātedaṃ jarājarjaraśarīramantardhāpaya||
māra āha—
nāhaṃ paśyāmi taṃ loke puruṣaṃ sacarācare|
buddhasya yo hyadhiṣṭhānaṃ śaknuyātkartumanyathā||78||
śīghraṃ gatvā nivedaya atyayaṃ svakṛtaṃ muneḥ|
sarvaṃ paurāṇakaṃ kāyaṃ kariṣyati yathāmatam||79||
tatastā gatvā tathāgataṃ kṣamāpayanti sma-atyayaṃ no bhagavān pratigṛhṇātu| atyayaṃ no sugato pratigṛhṇātu yathā bālānāṃ yathā mūḍhānāṃ yathā vyaktānāmakuśalānāmakṣetrajñānāṃ yā vayaṃ bhagavantamāsādayitavyaṃ manyāmahe| tatastāstathāgato gāthayādhyabhāṣata—
giriṃ nakhairvilikhetha lohaṃ dantairvikhādatha|
śirasā vibhitsatha girimagādhe gādhameṣata||80||
tasmādyuṣmākaṃ dārikā atyayaṃ pratigṛhṇāmi| tatkasmāt? vṛddhireṣā ārye dharmavinaye yo'tyayamatyayato dṛṣṭvā pratideśayatyāyatyāṃ ca saṃvaramāpadyate||
pañcame saptāhe bhikṣavastathāgato mucilindanāgarājabhavane viharati sma saptāhe mahādurdine| atha khalu mucilindanāgarājaḥ svabhavanānniṣkramya tathāgatasya kāye saptakṛdbhogena pariveṣṭya phaṇaiśchādayati sma-mā bhagavataḥ kāyaṃ śītavātāḥ prākṣuriti| pūrvasyā api diśo'nye'pi saṃbahulā nāgarājā āgatya tathāgatasya kāyaṃ saptakṛdbhogaiḥ pariveṣṭya phaṇaiśchādayanti sma-mā bhagavataḥ kāyaṃ śītavātāḥ prākṣuriti| yathā pūrvasyāṃ diśi evaṃ dakṣiṇapaścimottarābhyo digbhyo nāgarājā āgatya tathāgatasya kāyaṃ saptakṛtvo bhogaiḥ pariveṣṭya phaṇaiśrchādayanti-sma mā bhagavataḥ kāyaṃ śītavātāḥ prākṣuriti| sa ca nāgarājabhogarāśirmeruparvatendravaduccaistvena sthito'bhūt| na ca tairnāgarājaistādṛśaṃ kadācitsukhaṃ prāptaṃ pūrvaṃ yādṛśaṃ teṣāṃ tāni saptarātriṃdivasāni tathāgatakāyasaṃnikarṣādāsīt| tataḥ saptāhasyātyayena tataste nāgarājā vyapagatadurdinaṃ viditvā tathāgatasya kāyādbhogānapanīya tathāgatasya pādau śirasābhivandya tripradakṣiṇīkṛtya svakasvakāni bhavanānyupajagmuḥ| mucilindo'pi nāgarājastathāgatasya pādau śirasābhivandya tripradakṣiṇīkṛtya svabhavanaṃ prāvikṣat||
ṣaṣṭhe saptāhe tathāgato mucilindabhavanādajapālasya nyagrodhamūlaṃ gacchati sma| antare ca mucilindabhavanasyāntarāccājapālasya nadyā nairañjanāyāstīre carakaparivrājakavṛddhaśrāvakagautamanirgranthājīvikādayastathāgataṃ dṛṣṭvābhibhāṣante sma-api bhagavatā gautamenedaṃ saptāhamakāladurdinaṃ samyaksukhena vyatināmitam?
atha khalu bhikṣavastathāgatastasyāṃ velāyāmidamudānayati sma—
sukho vivekastuṣṭasya śrutadharmasya paśyataḥ|
avyābadhyaṃ sukhaṃ loke prāṇibhūteṣu saṃyataḥ||81||
sukhā virāgatā loke pāpānāṃ samatikramaḥ|
asmin mānuṣyaviṣaye etadvai paramaṃ sukham||82||
paśyati sma bhikṣavastathāgato lokamādīptaṃ pradīptaṃ jātyā jarayā vyādhibhirmaraṇena śokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsaiḥ| tatra tathāgata idamihodānamudānayati sma—
ayaṃ lokaḥ saṃtāpajātaḥ śabdasparśarasarūpagandhaiḥ|
bhayabhīto bhayaṃ bhūyo mārgate bhavatṛṣṇayā||83||
saptame saptāhe tathāgato tārāyaṇamūle viharati sma| tena khalu punaḥ samayenottarāpathakau dvau bhrātarau trapuṣabhallikanāmakau vaṇijau paṇḍitau nipuṇau vividhapaṇyaṃ gṛhītvā mahālabdhalābhau dakṣiṇāpathāduttarāpathaṃ gacchete sma mahatā sārthena pañcabhirdhuraśataiḥ suparipūrṇaiḥ| tayoḥ sujātaḥ kīrtiśca nāmājāneyau dvau balīvardāvāstām| nāsti tayorlagnabhayam| yatrānye balīvardā na vahanti sma tatra tau yujyete sma| yatra cāgrato bhayaṃ bhavati sma tatra, tau kīlabaddhāviva tiṣṭhete sma| na ca tau pratodena vāhyete sma| utpalahastakena vā sumanādāmakena vā tau vāhyete sma| teṣāṃ tārāyaṇasamīpe kṣīrikāvananivāsinīdevatādhiṣṭhānātte śakaṭāḥ sarve viṣṭhitā na vahanti sma| vastrādīni ca sarvaśakaṭāṅgāni ca chidyante sma, bhidyante ca| śakaṭācakrāṇi ca nābhīparyantaṃ bhūmau nimagnāni sarvaprayatnairapi te śakaṭā na vahanti sma| te vismitā bhītāścābhūvan-kiṃ nu khalvatra kāraṇam, ko'yaṃ vikāro yadime sthale śakaṭā viṣṭhitāḥ? taistau sujātakīrtibalīvardau yojitau| tāvapi na vahete sma sotpalahastena ca sumanādāmakena ca vāhyamānau| teṣāmetadabhavat-asaṃśayaṃ purataḥ kiṃcidbhayaṃ yenaitāvapi na vahataḥ| tairaśvadūtāḥ purataḥ preṣitāḥ| aśvadūtāḥ pratyāgatāḥ| prāhurnāsti kiṃcidbhayamiti| tayāpi devatayā svarūpaṃ saṃdarśya āśvāsitāḥ-mā bhetavyamiti| tāvapi balīvadau yena tathāgatastena śakaṭā prakarṣitau yāvatte paśyanti sma tathāgataṃ vaiśvānaramiva pradīptaṃ dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇaiḥ samalaṃkṛtamaciroditamiva dinakaraṃ śriyā daidīpyamānam| dṛṣṭvā ca te vismitā babhūvuḥ-kiṃ nu khalvayaṃ brahmā ihānuprāpta utāho śakro devendra utāho vaiśravaṇa utāho sūryacandrau vā utāho kiṃcidgiridevataṃ vā nadīdevataṃ vā| tatastathāgataḥ kāṣāyāṇi vastrāṇi prakaṭāyati sma| tataste āhuḥ-pravrajitaḥ khalvayaṃ kāṣāyasaṃvṛto nāsmādbhayamastīti| te prasādaṃ pratilabdhā anyonyamevamāhuḥ-pravrajitaḥ khalvayaṃ kālabhojī bhaviṣyati| asti kiṃcit? āhuḥ-asti madhutarpaṇaṃ likhitakāścekṣavaḥ| te madhutarpaṇamikṣulikhitakāṃścādāya yena tathāgatastenopasaṃkrāman| upasaṃkramya tathāgatasya pādau śirasābhivanditvā tripradakṣiṇīkṛtyaikānte tasthuḥ| ekānte sthitāste tathāgatamevamāhuḥ-pratigṛhṇātu bhagavannidaṃ piṇḍapātramasmākamanukampāmupādāya||
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhūat-sādhu khalvidaṃ syādyadahaṃ hastābhyāṃ pratigṛhṇīyām| kasmin khalu pūrvakaistathāgataiḥ samyaksaṃbuddhaiḥ pratigṛhītam? pātreṇetyajñāsīt||
iti hi bhikṣavastathāgatasya bhojanakālasamaya iti viditvā tatkṣaṇameva catasṛbhyo digbhyaścatvāro mahārājā āgatya catvāri sauvarṇāni pātrāṇyādāya tathāgatasyopanāmayanti sma-pratigṛhṇātu bhagavannimāni sauvarṇāni(catvāri)pātrāṇyasmākamanukampāmupādāya| tāni na śramaṇapratirūpāṇi iti kṛtvā tathāgato na pratigṛhṇīte sma| evaṃ catvāri rūpyamayāni catvāri vaiḍūryamayāni sphaṭikamayāni musāragalvamayāni aśmagarbhamayāni| tataścatvāri sarvaratnamayāni pātrāṇi gṛhītvā tathāgatasyopanāmayanti sma| na śramaṇasya sārūpyāṇi iti kṛtvā tathāgato na pratigṛhṇīte sma||
atha khalu bhikṣavastathāgatasya punaretadabhūt-evaṃ katamadvidhaiḥ pātraiḥ pūrvakaistathāgatairarhadbhiḥ samyaksaṃbuddhaiḥ pratigṛhītam? śailapātrairityajñāsīt| evaṃ ca cittamutpannaṃ tathāgatasya||
atha khalu vaiśravaṇo mahārājastadanyāstrīn mahārājānāmantrayate sma-imāni khalu punarmārṣāścatvāri śailapātrāṇi nīlakāyikairdavaputrairasmabhyaṃ dattāni-tatrāsmākametadabhūt-eṣu vayaṃ paribhokṣyāma iti| tato vairocano nāma nīlakāyiko devaputraḥ so'smānevamāha—
ma eṣu bhokṣyatha bhājaneṣu
dhāretibhe cetiyasaṃmatīte|
bhavitā jinaḥ śākyamunīti nāmnā
tasyeti pātrāṇyupanāmayethā||84||
ayaṃ sa kālaḥ samayaśca mārṣā
upanāmituṃ śākyamunerhi bhājanā|
saṃgītitūryasvaranāditena
dāsyāma pātrāṇi vidhāya pūjām||85||
sa bhājanaṃ dharmamayaṃ hyabhedyaṃ
ime ca śailāmaya bhedya bhājanā|
pratigrahītuṃ kṣamate na cānyaḥ
pratigrahārthāya vrajāma hanta||86||
atha khalu catvāro mahārājāḥ svasvajanapārṣadyāḥ puṣpadhūpagandhamālyavilepanatūryatāḍāvacarasaṃgītisaṃprabhāṇitena svaiḥ svaiḥ pāṇibhistāni pātrāṇi parigṛhya yena tathāgatastenopasaṃkrāman| upasaṃkramya tathāgatasya pūjāṃ kṛtvā tāni pātrāṇi divyakusumapratipūrṇāni tathāgatāyopanāmayanti sma||
atha khalu bhikṣavastathāgatasyaitadabhavat-amī khalu punaścatvāro mahārājāḥ śraddhāḥ prasannāḥ mama catvāri śailapātrāṇyupanāmayanti| na ca me catvāri śailapātrāṇi kalpante| athaikasya pratigṛhīṣyāmi, trayāṇāṃ vaimanasyaṃ syāt| yannvahamimāni catvāri pātrāṇi pratigṛhyaikaṃ pātramadhitiṣṭheyam| atha khalu bhikṣavastathāgato dakṣiṇaṃ pāṇiṃ prasārya vaiśravaṇaṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata—
upanāmayasva sugatasya bhājanaṃ
tvaṃ bheṣyase bhājanamagrayāne|
asmadvidhebhyo hi pradāya bhājanaṃ
smṛtirmatiścaiva na jātu hīyate||87||
atha khalu bhikṣavastathāgato vaiśravaṇasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ pratigṛhṇīte sma anukampāmupādāya| pratigṛhya ca dhṛtarāṣṭraṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata—
yo bhājanaṃ deti tathāgatasya
na tasya jātu smṛti prajña hīyate|
atināmya kālaṃ ca sukhaṃsukhena
yāvatpadaṃ budhyati śītibhāvam||88||
atha khalu bhikṣavastathāgato dhṛtarāṣṭrasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ pratigṛhṇīte sma anukampāmupādāya| pratigṛhya ca virūḍhakaṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata—
dadāsi yastvaṃ pariśuddhabhājanaṃ
viśuddhacittāya tathāgatāya|
bhaviṣyasi tvaṃ laghu śuddhacittaḥ
praśaṃsito devamanuṣyaloke||89||
atha khalu bhikṣavastathāgato virūḍhakasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ pratigṛhṇīte sma anukampāmupādāya| pratigṛhya ca virūpākṣaṃ mahārājaṃ gāthayādhyabhāṣata—
acchidraśīlasya tathāgatasya
acchidravṛttasya acchidrabhājanam|
acchidracittaḥ pradadāsi śraddhayā
acchidra te bheṣyati puṇyadakṣiṇā||90||
pratigṛhṇīte sma bhikṣavastathāgato virūpākṣasya mahārājasyāntikāttatpātraṃ anukampāmupādāya| pratigṛhya caikaṃ pātramadhitiṣṭhati sma adhimuktibalena| tasyāṃ ca velāyāmidamudānamudānayati sma—
dattāni pātrāṇi pure bhave mayā
phalapūritā premaṇiyā ca kṛtvā|
tenemi pātrāścaturaḥ susaṃsthitā
dadanti devāścaturo maharddhikāḥ||91||
tatredamucyate|
sa saptarātraṃ varabodhivṛkṣaṃ
saṃprekṣya dhīraḥ paramārthadarśī|
ṣaḍbhiḥ prakāraiḥ pravikampya corvī
abhutthitaḥ siṃhagatirnṛsiṃhaḥ||92||
samanta nāgendravilambagāmī
krameṇa tārāyaṇamūlametya|
upāviśanmeruvadaprakampyo
dhyānaṃ samādhiṃ ca muniḥ pradadhyau||93||
tasmiṃśca kāle trapuṣaśca bhalliko
bhrātṛdvayaṃ vaṇijagaṇena sārdham|
śakaṭāni te pañca dhanena pūrṇā
saṃpuṣpite sālavane praviṣṭāḥ||94||
maharṣitejena ca akṣamātraṃ
cakrāṇi bhūmau viviśuḥ kṣaṇena|
tāṃ tādṛśīṃ prekṣya ca te avasthāṃ
mahadbhayaṃ vaṇijagaṇasya jātam||95||
te khaḍgahastāḥ śaraśaktipāṇayo
vane mṛgaṃ vā mṛgayan ka eṣaḥ|
vīkṣanta te śāradacandravaktraṃ
jinaṃ sahasrāṃśumivābhramuktam||96||
prahīnakopā apanītadarpāḥ
praṇamya mūrdhnā vimṛṣuḥ ka eṣaḥ|
nabhastalāddevata vāca bhāṣate
buddho hyayaṃ lokahitārthakārī||97||
rātriṃdivā sapta na cānnapānaṃ
anena bhuktaṃ karuṇātmakena|
yadicchathā ātmana kleśaśāntiṃ
bhojethimaṃ bhāvitakāyacittam||98||
śabdaṃ ca te taṃ madhuraṃ niśāmya
vanditva kṛtvā ca jinaṃ pradakṣiṇam|
prītāstataste sahitaiḥ sahāyaiḥ
jinasya piṇḍāya matiṃ pracakruḥ||99||
tena khalu bhikṣavaḥ samayena trapuṣabhallikānāṃ vaṇijāṃ pratyantakarvaṭe goyūthaṃ prativasati sma| atha tā gāvastasmin kāle tasmin samaye sarpimaṇḍaṃ pradugdhā abhūvan| atha gopālāstatsarpimaṇḍamādāya yena trapuṣabhallikau vaṇijau tenopasaṃkrāman| upasaṃkramyemāṃ prakṛtimārocayanti sma-yatkhalu yūyaṃ bhaṭṭā jānīyāta-sarvāstā gāvaḥ sarpimaṇḍaṃ pradugdhāḥ| tatkimetatpraśastamāhosvinneti?
tatra lolupajātyā brāhmaṇā evamāhuḥ-amaṅgalyametadbāhmaṇānām| mahāyajño yaṣṭavya iti||
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena trapuṣabhallikānāṃ vaṇijāṃ śikhaṇḍī nāma brāhmaṇaḥ pūrvajātisālohito brahmaloke pratyājāto'bhūt| sa brāhmaṇarūpamabhinirmāya tān vaṇijo gāthābhiradhyabhāṣata—
yuṣmākaṃ praṇidhiḥ pūrve bodhiprāptastathāgataḥ|
asmākaṃ bhojanaṃ bhuktvā dharmacakraṃ pravartayet||100||
sa caiṣa praṇidhiḥ pūrṇo bodhiprāptastathāgataḥ|
āhāramupanāmyeta bhuktvā cakraṃ pravartayet||101||
sumaṅgalaṃ sunakṣatraṃ gavāṃ vaḥ sarpidohanam|
puṇyakarmaṇastasyaiṣa anubhāvo maharṣiṇaḥ||102||
evaṃ saṃcodya vaṇijaḥ śikhaṇḍī bhavanaṃ gataḥ|
udagramanasaḥ sarve babhuvustrapuṣāhvayāḥ||103||
kṣīraṃ yadāsīcca hi gosahasrā
aśeṣatastaṃ samudānayitvā|
agraṃ ca tasmātparigṛhya ojaḥ
sādheṃsu te bhojana gauraveṇa||104||
śataṃ sahasraikapalasya mūlyaṃ
yā ratnapātrī abhu candranāmikā|
caukṣāṃ sudhautāṃ vimalāṃ ca kṛtvā
samatīrthikāṃ pūriṣu bhojanena||105||
madhuṃ gṛhītvā tatha ratnapātrīṃ
tārāyaṇīmūlamupetya śāstuḥ|
pratigṛhṇa bhakte anugṛhṇa cāsmān
idaṃ praṇītaṃ paribhuṅkṣva bhojyam||106||
anukampanārthāya ubhau ca bhrātṛṇāṃ
pūrvāśayaṃ jñātva ca bodhiprasthitau|
pratigṛhītvā paribhuñji śāstā
bhuktvā kṣipī pātri nabhastalesmiṃ||107||
subrahmanāmā ca hi devarājo
jagrāha yastāṃ vararatnapātrīm|
adhunāpyasau tāṃ khalu brahmaloke
saṃpūjayatyanyasuraiḥ sahāyaḥ||108||
atha khalu tathāgatastasyāṃ velāyāṃ teṣāṃ trapuṣabhallikānāṃ vaṇijānāmimāṃ saṃharṣaṇāmakārṣīt—
diśāṃ svastikaraṃ divyaṃ maṅgalyaṃ cārthasādhakam|
arthā vaḥ śāsatāṃ sarve bhavatvāśu pradakṣiṇā||109||
śrīrvo'stu dakṣiṇe haste śrīrvo vāme pratiṣṭhitā|
śrīrvo'stu sarvasāṅgeṣu māleva śirasi sthitā||110||
dhanaiṣiṇāṃ prayātānāṃ vaṇijāṃ vai diśo daśa|
utpadyantāṃ mahālābhāste ca santu sukhodayāḥ||111||
kāryeṇa kenacidyena gacchathā pūrvikāṃ diśam|
nakṣatrāṇi vaḥ pālentu ye tasyāṃ diśi saṃsthitā||112||
kṛttikā rohiṇī caiva mṛgaśirārdrā punarvasuḥ|
puṣyaścaiva tathāśleṣā ityeṣāṃ pūrvikādiśām||113||
ityete sapta nakṣatrā lokapālā yaśasvinaḥ|
adhiṣṭhitā pūrvabhāge devā rakṣantu sarvataḥ||114||
teṣāṃ cādhipatī rājā dhṛtarāṣṭreti viśrutaḥ|
sa sarvagandharvapatiḥ sūryeṇa saha rakṣatu||115||
putrā pi tasya bahava ekanāmā vicakṣaṇāḥ|
aśītirdaśa caikaśca indranāmā mahābalā|
te'pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||116||
pūrvasmin vai diśo bhāge aṣṭau devakumārikāḥ|
jayantī vijayantī ca siddhārthā aparājitā||117||
nandottarā nandisenā nandinī nandavardhanī|
tā pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||118||
pūrvasmin vai diśo bhāge cāpālaṃ nāma cetiyam|
avustaṃ jinebhi jñātamarhantebhi ca tāyibhiḥ|
te'pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||119||
kṣemāśca vo diśaḥ santu mā ca vaḥ pāpamāgamat|
labdhārthāśca nivartadhvaṃ sarvadevebhi rakṣitāḥ||120||
yena kenacitkṛtyena gacchethā dakṣiṇāṃ diśam|
nakṣatrāṇi vaḥ pālentu ye tāṃ diśamadhiṣṭhitā||121||
maghā ca dvau ca phālgunyau hastā citrā ca pañcamī|
svātiścaiva viśākhā ca eteṣāṃ dakṣiṇā diśā||122||
ityete sapta nakṣatrā lokapālā yaśasvinaḥ|
ādiṣṭā dakṣiṇe bhāge te vo rakṣantu sarvataḥ||123||
teṣāṃ cādhipatī rājā virūḍhaka iti smṛtaḥ|
sarvakumbhāṇḍādhipatiryamena saha rakṣatu||124||
putrā pi tasya bahava ekanāmā vicakṣaṇāḥ|
aśītirdaśa caikaśca indranāmā mahābalāḥ|
te'pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||125||
dakṣiṇe'smin diśo bhāge aṣṭau devakumārikāḥ|
śriyāmatī yaśamatī yaśaprāptā yaśodharā||126||
suutthitā suprathamā suprabuddhā sukhāvahā|
tā pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||127||
dakṣiṇe'smin diśo bhāge padmanāmena cetikam|
nityaṃ jvalitatejena divyaṃ sarvaprakāśitam|
te'pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||128||
kṣemāśca vo diśaḥ santu mā ca vaḥ pāpamāgamat|
labdhārthāśca nivartadhvaṃ sarvadevebhi rakṣitāḥ||129||
yena kenacitkṛtyena gacchethā paścimāṃ diśam|
nakṣatrāṇi vaḥ pālentu ye tāṃ diśamadhiṣṭhitā||130||
anurādhā ca jeṣṭhā ca mūlā ca dṛḍhavīryatā|
dvāvāṣāḍhe abhijicca śravaṇo bhavati saptamaḥ||131||
ityete sapta nakṣatrā lokapālā yaśasvinaḥ|
ādiṣṭā paścime bhāge te vo rakṣantu sarvadā||132||
teṣāṃ cādhipatī rājā virūpākṣeti taṃ viduḥ|
sa sarvanāgādhipatirvarūṇena saha rakṣatu||133||
putrā pi tasya bahavaḥ ekanāmā vicakṣaṇāḥ|
aśītirdaśa caikaśca indranāmā mahābalāḥ|
te'pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||134||
paścime'smin diśo bhāge aṣṭau devakumārikāḥ
alambuśā miśrakeśī puṇḍarīkā tathāruṇā||135||
ekādaśā navamikā śītā kṛṣṇā ca draupadī|
tā pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||136||
paścime'smin diśo bhāge aṣṭaṅgo nāma parvataḥ|
pratiṣṭhā candrasūryāṇāṃ aṣṭamarthaṃ dadātu vaḥ|
so'pi va adhipāletu ārogyena śivena ca||137||
kṣemāśca vo diśaḥ santu mā ca vaḥ pāpamāgamat|
labdhārthāśca nivartadhvaṃ sarvadevebhi rakṣitāḥ||138||
yena kenacitkṛtyena gacchethā uttarāṃ diśam|
nakṣatrāṇi vaḥ pālentu ye tāṃ diśamadhiṣṭhitā||139||
dhaniṣṭhā śatabhiṣā caiva dve ca purvottarāpare|
ravatī aśvinī caiva bharaṇī bhavatī saptamī||140||
ityete sapta nakṣatrā lokapālā yaśasvinaḥ|
ādiṣṭā uttare bhāge te vo rakṣantu sarvadā||141||
teṣāṃ cādhipatī rājā kubero naravāhanaḥ|
sarvayakṣāṇāmadhipatirmāṇibhadreṇa saha rakṣatu||142||
putrā pi tasya bahava ekanāmā vicakṣaṇāḥ|
aśītirdaśa caikaśca indranāmā mahābalāḥ|
te pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||143||
uttare'smin diśo bhāge aṣṭau devakumārikāḥ|
ilādevī surādevī pṛthvī padmāvatī tathā||144||
upasthitā mahārājā āśā śraddhā hirī śirī|
tā pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||145||
uttare'smin diśo bhāge parvato gandhamādanaḥ|
āvāso yakṣabhūtānāṃ citrakūṭaḥ sudarśanaḥ|
te'pi va adhipālentu ārogyena śivena ca||146||
kṣemāśca vo diśaḥ santu mā ca vaḥ pāpamāgamat|
labdhārthāśca nivartadhvaṃ sarvadevebhi rakṣitāḥ||147||
aṣṭāviṃśati nakṣatrā sapta sapta caturdiśam|
dvātriṃśaddevakanyāśca aṣṭāvaṣṭau caturdiśam||148||
aṣṭau śramaṇā (cāṣṭau) brāhmaṇā(aṣṭau) janapadeṣu naigamāḥ|
aṣṭau devāḥ saindrakāste vo rakṣantu sarvataḥ||149||
svasti vo gacchatāṃ bhotu svasti bhotu nivartatām|
svasti paśyata vai jñātiṃ svasti paśyantu jñātayaḥ||150||
sendrā yakṣā mahārājā arhantamanukampitāḥ|
sarvatra svasti gacchadhvaṃ prāpsyadhvamamṛtaṃ śivam||151||
saṃrakṣitā brāhmaṇa vāsavena
vimukticittaiśca anāśravaiśca|
nāgaiśca yakṣaiśca sadānukampitāḥ
pāletha āyuḥ śaradāṃ śataṃ samam||152||
pradakṣiṇāṃ dakṣiṇalokanāthaḥ
teṣāṃ diśaiṣa'pratimo vināyakaḥ|
anena yūyaṃ kuśalena karmaṇā
madhusaṃbhavā nāma jinā bhaviṣyatha||153||
prathamādidaṃ lokavināyakasya
asaṅgato vyākaraṇaṃ jinasya|
paścādanantā bahubodhisattvā
ye vyākṛtā bodhayi no vivartyāḥ||154||
śrutvā imaṃ vyākaraṇaṃ jinasya
udagracittā paramāya prītyā|
tau bhrātarau sārdhaṃ sahāyakaistaiḥ
buddhaṃ ca dharmaṃ śaraṇa prapannāḥ||155|| iti||
||iti śrīlalitavistare trapuṣabhallikaparivarto nāma caturviṃśatitamo'dhyāyaḥ||